7. มหาลิสุตฺตวณฺณนา

[47] สตฺตเม มิจฺฉาปณิหิตนฺติ มิจฺฉา ฐปิตํฯ อธมฺมจริยาวิสมจริยาติ อกุสลกมฺมปถวเสน อธมฺมจริยสงฺขาตา วิสมจริยาฯ กุสลกมฺมปถวเสน อิตรา เวทิตพฺพาฯ เอวมิธ วฏฺฏเมว กถิตํฯ

8. ปพฺพชิตอภิณฺหสุตฺตวณฺณนา

[48] อฏฺฐเม ปพฺพชิเตนาติ ฆราวาสํ ปหาย สาสเน ปพฺพชฺชํ อุปคเตนฯ อภิณฺหนฺติ อภิกฺขณํ ปุนปฺปุนํ, ปจฺจเวกฺขิตพฺพา โอโลเกตพฺพา สลฺลกฺเขตพฺพาฯ เววณฺณิยนฺติ วิวณฺณภาวํฯ ตํ ปเนตํ เววณฺณิยํ ทุวิธํ โหติ สรีรเววณฺณิยํ ปริกฺขารเววณฺณิยญฺจฯ ตตฺถ เกสมสฺสุโอโรปเนน สรีรเววณฺณิยํ เวทิตพฺพํฯ ปุพฺเพ ปน นานาวิราคานิ สุขุมวตฺถานิ นิวาเสตฺวาปิ นานคฺครสโภชนํ สุวณฺณรชตภาชเนสุ ภุญฺชิตฺวาปิ สิริคพฺเภ วรสยนาสเนสุ นิปชฺชิตฺวาปิ นิสีทิตฺวาปิ สปฺปินวนีตาทีหิ เภสชฺชํ กตฺวาปิ ปพฺพชิตกาลโต ปฏฺฐาย ฉินฺนสงฺฆฏิตกสาวรสปีตานิ วตฺถานิ นิวาเสตพฺพานิ, อยปตฺเต วา มตฺติกปตฺเต วา มิสฺสโกทโน ภุญฺชิตพฺโพ, รุกฺขมูลาทิเสนาสเน มุญฺชติณสนฺถรณาทีสุ นิปชฺชิตพฺพํ , จมฺมขณฺฑตฏฺฏิกาทีสุ นิสีทิตพฺพํ, ปูติมุตฺตาทีหิ เภสชฺชํ กตฺตพฺพํ โหติฯ เอวเมตฺถ ปริกฺขารเววณฺณิยํ เวทิตพฺพํฯ เอวํ ปจฺจเวกฺขโต โกโป จ มาโน จ ปหียติฯ

ปรปฏิพทฺธา เม ชีวิกาติ มยฺหํ ปเรสุ ปฏิพทฺธา ปรายตฺตา จตุปจฺจยชีวิกาติฯ เอวํ ปจฺจเวกฺขโต หิ อาชีโว ปริสุชฺฌติ, ปิณฺฑปาโต จ อปจิโต โหติ, จตูสุ ปจฺจเยสุ อปจฺจเวกฺขิตปริโภโค นาม น โหติฯ อญฺโญ เม อากปฺโป กรณีโยติ โย คิหีนํ อุรํ อภินีหริตฺวา คีวํ ปคฺคเหตฺวา ลลิเตนากาเรน อนิยตปทวีติหาเรน คมนากปฺโป โหติ, ตโต อญฺโญว อากปฺโป มยา กรณีโย, สนฺตินฺทฺริเยน สนฺตมานเสน ยุคมตฺตทสฺสินา วิสมฏฺฐาเน อุทกสกเฏเนว มนฺทมิตปทวีติหาเรน หุตฺวา คนฺตพฺพนฺติ ปจฺจเวกฺขิตพฺพํฯ เอวํ ปจฺจเวกฺขโต หิ อิริยาปโถ สารุปฺโป โหติ, ติสฺโส สิกฺขา ปริปูเรนฺติฯ กจฺจินุโขติ สลกฺขเณ นิปาตสมุทาโยฯ อตฺตาติ จิตฺตํฯ

สีลโต น อุปวทตีติ อปริสุทฺธํ เต สีลนฺติ สีลปจฺจโย น อุปวทติฯ เอวํ ปจฺจเวกฺขโต หิ อชฺฌตฺตํ หิรี สมุฏฺฐาติ, สา ตีสุ ทฺวาเรสุ สํวรํ สาเธติ, ตีสุ ทฺวาเรสุ สํวโร จตุปาริสุทฺธิสีลํ โหติ, จตุปาริสุทฺธิสีเล ฐิโต วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ คณฺหาติฯ อนุวิจฺจ วิญฺญู สพฺรหฺมจารีติ ปณฺฑิตา สพฺรหฺมจาริโน อนุวิจาเรตฺวาฯ เอวํ ปจฺจเวกฺขโต หิ พหิทฺธา โอตฺตปฺปํ สณฺฐาติ, ตํ ตีสุ ทฺวาเรสุ สํวรํ สาเธตีติ อนนฺตรนเยเนว เวทิตพฺพํฯ

นานาภาโว วินาภาโวติ ชาติยา นานาภาโว, มรเณน วินาภาโวฯ เอวํ ปจฺจเวกฺขโต หิ ตีสุ ทฺวาเรสุ อสํวุตากาโร นาม น โหติ, มรณสฺสติ สูปฏฺฐิตา โหติฯ กมฺมสฺสโกมฺหีติอาทีสุ กมฺมํ มยฺหํ สกํ อตฺตโน สนฺตกนฺติ กมฺมสฺสกาฯ กมฺเมน ทาตพฺพํ ผลํ ทายํ, กมฺมสฺส ทายํ กมฺมทายํ, ตํ อาทียามีติ กมฺมทายาโทฯ กมฺมํ มยฺหํ โยนิ การณนฺติ กมฺมโยนิฯ กมฺมํ มยฺหํ พนฺธุ ญาตโกติ กมฺมพนฺธุฯ กมฺมํ มยฺหํ ปฏิสรณํ ปติฏฺฐาติ กมฺมปฏิสรโณฯ ตสฺส ทายาโท ภวิสฺสามีติ ตสฺส กมฺมสฺส ทายาโท เตน ทินฺนผลํ ปฏิคฺคาหโก ภวิสฺสามิฯ เอวํ กมฺมสฺสกตํ ปน ปจฺจเวกฺขโต ปาปกรณํ นาม น โหติฯ กถํภูตสฺส เม รตฺตินฺทิวา วีติวตฺตนฺตีติ กินฺนุ โข เม วตฺตปฺปฏิปตฺติํ กโรนฺตสฺส, อุทาหุ อกโรนฺตสฺส, พุทฺธวจนํ สชฺฌายนฺตสฺส, อุทาหุ อสชฺฌายนฺตสฺส, โยนิโสมนสิกาเร กมฺมํ กโรนฺตสฺส, อุทาหุ อกโรนฺตสฺสาติ กถํภูตสฺส เม รตฺตินฺทิวา วีติวตฺตนฺติ, ปริวตฺตนฺตีติ อตฺโถฯ เอวํ ปจฺจเวกฺขโต หิ อปฺปมาโท ปริปูรติฯ

สุญฺญาคาเร อภิรมามีติ วิวิตฺโตกาเส สพฺพิริยาปเถสุ เอกโกว หุตฺวา กจฺจิ นุ โข อภิรมามีติ อตฺโถฯ เอวํ ปจฺจเวกฺขโต กายวิเวโก ปริปูรติฯ อุตฺตริมนุสฺสธมฺโมติ อุตฺตริมนุสฺสานํ อุกฺกฏฺฐมนุสฺสภูตานํ ฌายีนญฺเจว อริยานญฺจ ฌานาทิธมฺโม, ทสกุสลกมฺมปถสงฺขาตมนุสฺสธมฺมโต วา อุตฺตริตโร วิสิฏฺฐตโร ธมฺโม เม มม สนฺตาเน อตฺถิ นุ โข, สนฺติ นุ โขติ อตฺโถฯ

อลมริยญาณทสฺสนวิเสโสติ มหคฺคตโลกุตฺตรปญฺญา ปชานนฏฺเฐน ญาณํ, จกฺขุนา ทิฏฺฐมิว ธมฺมํ ปจฺจกฺขกรณโต ทสฺสนฏฺเฐน ทสฺสนนฺติ ญาณทสฺสนํ, อริยํ วิสุทฺธํ อุตฺตมํ ญาณทสฺสนนฺติ อริยญาณทสฺสนํ, อลํ ปริยตฺตกํ กิเลสวิทฺธํสนสมตฺถํ อริยญาณทสฺสนเมตฺถ, อสฺส วาติ อลมริยญาณทสฺสโน, ฌานาทิเภโท อุตฺตริมนุสฺสธมฺโม อลมริยญาณทสฺสโน จ โส วิเสโส จาติ อลมริยญาณทสฺสนวิเสโสฯ อถ วา ตเมว กิเลสวิทฺธํสนสมตฺถํ วิสุทฺธํ ญาณทสฺสนเมว วิเสโสติ อลมริยญาณทสฺสนวิเสโส วาฯ อธิคโตติ ปฏิลทฺโธ เม อตฺถิ นุ โขฯ โสหนฺติ ปฏิลทฺธวิเสโส โส อหํฯ ปจฺฉิเม กาเลติ มรณมญฺเจ นิปนฺนกาเลฯ ปุฏฺโฐติ สพฺรหฺมจารีหิ อธิคตคุณวิเสสํ ปุจฺฉิโตฯ น มงฺกุ ภวิสฺสามีติ ปติตกฺขนฺโธ นิตฺเตโช น เหสฺสามีติฯ เอวํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส หิ โมฆกาลกิริยา นาม น โหติฯ

9-10. สรีรฏฺฐธมฺมสุตฺตาทิวณฺณนา

[49-50] นวเม โปโนพฺภวิโกติ ปุนพฺภวนิพฺพตฺตโกฯ ภวสงฺขาโรติ ภวสงฺขรณกมฺมํฯ อิมสฺมิํ สุตฺเต วฏฺฏเมว กถิตํฯ ทสเม สีลพาหุสจฺจวีริยสติปญฺญา โลกิยโลกุตฺตรามิสฺสิกา กถิตาฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

อกฺโกสวคฺโค ปญฺจโมฯ

ปฐมปณฺณาสกํ นิฏฺฐิตํฯ

2. ทุติยปณฺณาสกํ

(6) 1. สจิตฺตวคฺโค

1-4. สจิตฺตสุตฺตาทิวณฺณนา

[51-54] ทุติยสฺส ปฐเม สจิตฺตปริยายกุสโลติ อตฺตโน จิตฺตวารกุสโลฯ รชนฺติ อาคนฺตุกอุปกฺกิเลสํฯ องฺคณนฺติ ตตฺถชาตกองฺคกาฬติลกาทิํฯ อาสวานํ ขยายาติ อรหตฺตตฺถายฯ ตติเย ปฏิภาเนนาติ วจนสณฺฐาเนนฯ จตุตฺเถ อธิปญฺญาธมฺมวิปสฺสนายาติ สงฺขารปริคฺคาหกวิปสฺสนายฯ

8. มูลกสุตฺตวณฺณนา

[58] อฏฺฐเม อมโตคธาติ เอตฺถ สอุปาทิเสสา นิพฺพานธาตุ กถิตา, นิพฺพานปริโยสานาติ เอตฺถ อนุปาทิเสสาฯ อนุปาทิเสสํ ปตฺตสฺส หิ สพฺเพ ธมฺมา ปริโยสานปฺปตฺตา นาม โหนฺติฯ เสสปทานิ เหฏฺฐา วุตฺตตฺถาเนวฯ

9. ปพฺพชฺชาสุตฺตวณฺณนา

[59] นวเม ตสฺมาติ ยสฺมา เอวํ อปริจิตจิตฺตสฺส สามญฺญตฺโถ น สมฺปชฺชติ, ตสฺมาฯ ยถาปพฺพชฺชาปริจิตญฺจ โน จิตฺตํ ภวิสฺสตีติ ยถา ปพฺพชฺชานุรูเปน ปริจิตํฯ เย หิ เกจิ ปพฺพชนฺติ นาม, สพฺเพ เต อรหตฺตํ ปตฺเถตฺวาฯ ตสฺมา ยํ จิตฺตํ อรหตฺตาธิคมตฺถาย ปริจิตํ วฑฺฒิตํ, ตํ ยถาปพฺพชฺชาปริจิตํ นามาติ เวทิตพฺพํฯ เอวรูปํ ปน จิตฺตํ ภวิสฺสตีติ สิกฺขิตพฺพํฯ โลกสฺส สมญฺจ วิสมญฺจาติ สตฺตโลกสฺส สุจริตทุจฺจริตานิฯ โลกสฺส ภวญฺจ วิภวญฺจาติ ตสฺส วฑฺฒิญฺจ วินาสญฺจ, ตถา สมฺปตฺติญฺจ วิปตฺติญฺจฯ โลกสฺส สมุทยญฺจ อตฺถงฺคมญฺจาติ ปน สงฺขารโลกํ สนฺธาย วุตฺตํ, ขนฺธานํ นิพฺพตฺติญฺจ เภทญฺจาติ อตฺโถฯ

10. คิริมานนฺทสุตฺตวณฺณนา

[60] ทสเม อนุกมฺปํ อุปาทายาติ คิริมานนฺทตฺเถเร อนุกมฺปํ ปฏิจฺจฯ จกฺขุโรโคติอาทโย วตฺถุวเสน เวทิตพฺพาฯ นิพฺพตฺติตปฺปสาทานญฺหิ โรโค นาม นตฺถิฯ กณฺณโรโคติ พหิกณฺเณ โรโคฯ ปินาโสติ พหินาสิกาย โรโคฯ นขสาติ นเขหิ วิเลขิตฏฺฐาเน โรโคฯ ปิตฺตสมุฏฺฐานาติ ปิตฺตสมุฏฺฐิตาฯ เต กิร ทฺวตฺติํส โหนฺติฯ เสมฺหสมุฏฺฐานาทีสุปิ เอเสว นโยฯ อุตุปริณามชาติ อุตุปริณาเมน อจฺจุณฺหาติสีเตน อุปฺปชฺชนกโรคาฯ วิสมปริหารชาติ อติจิรฏฺฐานนิสชฺชาทินา วิสมปริหาเรน ชาตาฯ โอปกฺกมิกาติ วธพนฺธนาทินา อุปกฺกเมน ชาตาฯ กมฺมวิปากชาติ พลวกมฺมวิปากสมฺภูตาฯ สนฺตนฺติ ราคาทิสนฺตตาย สนฺตํฯ อตปฺปกฏฺเฐน ปณีตํฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

สจิตฺตวคฺโค ปฐโมฯ

(7) 2. ยมกวคฺโค

1. อวิชฺชาสุตฺตาทิวณฺณนา

[61-62] ทุติยสฺส ปฐเม สาหารนฺติ สปจฺจยํฯ วิชฺชาวิมุตฺตินฺติ ผลญาณญฺเจว เสสสมฺปยุตฺตธมฺเม จฯ โพชฺฌงฺคาติ มคฺคโพชฺฌงฺคาฯ ทุติเย ภวตณฺหายาติ ภวปตฺถนายฯ เอวํ ทฺวีสุปิ สุตฺเตสุ วฏฺฏเมว กถิตํ, วฏฺฏญฺเจตฺถ ปฐเม สุตฺเต อวิชฺชามูลกํ วฏฺฏํ กถิตํ, ทุติเย ตณฺหามูลกํฯ

3-4. นิฏฺฐงฺคตสุตฺตาทิวณฺณนา

[63-64] ตติเย นิฏฺฐํ คตาติ นิพฺเพมติกาฯ อิธ นิฏฺฐาติ อิมสฺมิํเยว โลเก ปรินิพฺพานํฯ อิธ วิหายาติ อิมํ โลกํ วิชหิตฺวา สุทฺธาวาสพฺรหฺมโลกํฯ จตุตฺเถ อเวจฺจปฺปสนฺนาติ อจลปฺปสาเทน สมฺปนฺนาฯ โสตาปนฺนาติ อริยมคฺคโสตํ อาปนฺนาฯ

5-7. ปฐมสุขสุตฺตาทิวณฺณนา

[65-67] ปญฺจเม วฏฺฏมูลกํ สุขทุกฺขํ ปุจฺฉิตํ, ฉฏฺเฐ สาสนมูลกํฯ สตฺตเม นฬกปานนฺติ อตีเต โพธิสตฺตสฺส โอวาเท ฐตฺวา วานรยูเถน นเฬหิ อุทกสฺส ปีตฏฺฐาเน มาปิตตฺตา เอวํลทฺธนาโม นิคโมฯ ตุณฺหีภูตํ ตุณฺหีภูตนฺติ ยํ ยํ ทิสํ อนุวิโลเกติ, ตตฺถ ตตฺถ ตุณฺหีภูตเมวฯ อนุวิโลเกตฺวาติ ตโต ตโต วิโลเกตฺวาฯ ปิฏฺฐิ เม อาคิลายตีติ กสฺมา อาคิลายติ? ภควโต หิ ฉ วสฺสานิ มหาปธานํ ปทหนฺตสฺส มหนฺตํ กายทุกฺขํ อโหสิ, อถสฺส อปรภาเค มหลฺลกกาเล ปิฏฺฐิวาโต อุปฺปชฺชิฯ อุปาทินฺนกสรีรสฺส ฐานนิสชฺชาทีหิ อปฺปมตฺตเกน อาพาเธน น สกฺกา เกนจิ ภวิตุํฯ ตํ คเหตฺวาปิ เถรสฺส โอกาสกรณตฺถํ เอวมาหฯ สงฺฆาฏิํ ปญฺญาเปตฺวา เอกมนฺเต ปติรูปฏฺฐาเน ปญฺญตฺตสฺส กปฺปิยมญฺจสฺส อุปริ อตฺถริตฺวาฯ

9-10. กถาวตฺถุสุตฺตทฺวยวณฺณนา

[69-70] นวเม ติรจฺฉานกถนฺติ อนิยฺยานิกตฺตา สคฺคโมกฺขมคฺคานํ ติรจฺฉานภูตํ กถํฯ ตตฺถ ราชานํ อารพฺภ ‘‘มหาสมฺมโต มนฺธาตา ธมฺมาโสโก เอวํมหานุภาโว’’ติอาทินา นเยน ปวตฺตกถา ราชกถาฯ เอส นโย โจรกถาทีสุฯ เตสุ ‘‘อสุโก ราชา อภิรูโป ทสฺสนีโย’’ติอาทินา เคหสิตกถาว ติรจฺฉานกถา โหติ, ‘‘โสปิ นาม เอวํมหานุภาโว ขยํ คโต’’ติ เอวํ ปวตฺตา ปน กมฺมฏฺฐานภาเว ติฏฺฐติฯ โจเรสุปิ ‘‘มูลเทโว เอวํมหานุภาโว, เมฆเทโว เอวํมหานุภาโว’’ติ เตสํ กมฺมํ ปฏิจฺจ ‘‘อโห สูรา’’ติ เคหสิตกถาว ติรจฺฉานกถาฯ ยุทฺเธสุปิ ภารตยุทฺธาทีสุ ‘‘อสุเกน อสุโก เอวํ มาริโต เอวํ วิทฺโธ’’ติ กมฺมสฺสาทวเสเนว กถา ติรจฺฉานกถา, ‘‘เตปิ นาม ขยํ คตา’’ติ เอวํ ปวตฺตา ปน สพฺพตฺถ กมฺมฏฺฐานเมว โหติฯ อปิจ อนฺนาทีสุ ‘‘เอวํ วณฺณวนฺตํ รสวนฺตํ ผสฺสสมฺปนฺนํ ขาทิมฺห ภุญฺชิมฺห ปิวิมฺห ปริภุญฺชิมฺหา’’ติ กามรสสฺสาทวเสน กเถตุํ น วฏฺฏติ, สาตฺถกํ ปน กตฺวา ‘‘ปุพฺเพ เอวํ วณฺณาทิสมฺปนฺนํ อนฺนํ ปานํ วตฺถํ ยานํ มาลํ คนฺธํ สีลวนฺตานํ อทมฺห, เจติยํ ปูชิมฺหา’’ติ กเถตุํ วฏฺฏติฯ